Παραμύθια: ο τόπος όπου τα παιδιά μπορούν να γευτούν την ομορφιά της «ανθρώπινης αξιοπρέπειας»

Της Rosa Tiziana Bruno¹

Η «ανθρώπινη αξιοπρέπεια» δεν είναι το κερασάκι στην τούρτα της εκπαίδευσης, αλλά η ίδια η τούρτα με την οποία θα έπρεπε να τρέφονται τα παιδιά. Ξαναδιαβάζοντας τους παιδαγωγούς και τους φιλόσοφους των τελευταίων δύο αιώνων φαίνεται ισχυρό το κάλεσμα να καλλιεργήσουμε την έννοια της «αξιοπρέπειας» συνδέοντάς την και με άλλες αξίες: κατανόηση, ανθρωπισμό και διάλογο. Να γιατί η ανάγνωση παραμυθιών μπορεί να αποτελέσει ένα πολύτιμο εκπαιδευτικό εργαλείο.

Χάρη στους μεγάλους στοχαστές της σύγχρονης εποχής, γεννιέται το παιδαγωγικό φαινόμενο της «ανακάλυψης της παιδικής ηλικίας».  Ήδη από την εποχή του Rousseau, αρχίζουν να αναγνωρίζονται δικαιώματα στο παιδί. Τον 19^ο αι. ο γερμανός παιδαγωγός   Fröbel δίνει ζωή στο Kindergarten, έναν τόπο όπου επιτρέπεται στο παιδί να εκφράσει τον εσωτερικό του κόσμο και, λίγο αργότερα, η Maria Montessori μας διδάσκει να θεωρούμε το παιδί ως ένα ελεύθερο και δημιουργικό ανθρώπινο ον.

Στις αρχές του 20^ου αι. φτάνουμε λοιπόν στην πλήρη επίγνωση της «αξιοπρέπειας» των παιδιών (μικρότερων και μεγαλύτερων).

Αλλά πώς εξελίχθηκε αυτή η αντίληψη στη μεταμοντέρνα εποχή;

Στην πραγματικότητα η στάση απέναντι στην παιδική ηλικία σήμερα έχει ασαφείς μορφές.

Αν και θεωρητικά δεν αρνούμαστε το σεβασμό της αξιοπρέπειας των παιδιών, στην καθημερινή πρακτική βιώνουμε αντιφατικές συμπεριφορές.

Η παιδαγωγός Mary Winn, τη δεκαετία του `80, χρησιμοποίησε την έκφραση «παιδιά χωρίς παιδική ηλικία» επισημαίνοντας τη «χρησιμοποίηση»  παιδιών και  εφήβων που παραβιάζει την αξιοπρέπειά τους. Αρκεί να σκεφτούμε την εκμετάλλευση από τη διαφήμιση, ή τους διαγωνισμούς ομορφιάς, ήδη από τον πρώτο χρόνο της ζωής τους, που λαμβάνουν χώρα σε όλο τον κόσμο.

Ο κοινωνιολόγος Neil Postman προειδοποιεί πως ζούμε την «πλήρη κοινωνική εξαφάνιση της παιδικής ηλικίας», γιατί πίσω από ένα επιφανειακό ενδιαφέρον για τους μικρούς, η κοινωνία παραμελεί αρκετά τα παιδιά και τους εφήβους.

 Το εκπαιδευτικό πλαίσιο  εμπλέκεται πλήρως σε όλο αυτό, ακριβώς επειδή η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι το θεμέλιο της εκπαίδευσης.

Το σχολείο καλείται να παρέμβει ώστε να αναπτυχθούν τα παιδιά έχοντας επίγνωση της αξιοπρέπειάς τους, αλλά και για να τα βοηθήσει να ζήσουν μια ζωή συμβατή μ` αυτή.

Και η έννοια της «ανθρώπινης αξιοπρέπειας» συνδέεται με άλλες βασικές αξίες όπως «η κατανόηση», «ο ανθρωπισμός» και «ο διάλογος».

Ο φιλόσοφος Jacques Maritaine ήταν από τους πρώτους που σύστησαν το «διάλογο» ως εκπαιδευτικό εργαλείο, ώστε τα παιδιά να αισθάνονται ότι αγαπιούνται και αναγνωρίζονται. Εκπαιδευτικός διάλογος σημαίνει πάνω απ` όλα να ικανοποιείς τις εσωτερικές ανάγκες των παιδιών, δηλαδή να ακούς τις ερωτήσεις τους, ακόμη κι αυτές που δεν μπορούν να διατυπώσουν με ευκρίνεια αλλά που στροβιλίζονται στο μυαλό τους.
Η εκπαίδευση της αξιοπρέπειας πρέπει απαραίτητα να εστιάσει στο διάλογο και, αν αληθεύει πως τα μοντέλα της σύγχρονης εκπαίδευσης βρίσκονται σε κρίση, είναι απαραίτητο να γίνουν συγκεκριμένες προτάσεις με έγκυρες εναλλακτικές.
Ήδη ο Αριστοτέλης εξήγησε πως η αξιοπρέπεια δε συνίσταται στο να κατέχεις τιμές, αλλά στο να  συνειδητοποιείς ότι τις αξίζεις. Και είναι αυτή ακριβώς η συνείδηση την οποία πρέπει να διαμορφώσουμε στα παιδιά.

Στη σύγχρονη πραγματικότητα, που κυριαρχείται από άγχος και φοβίες, η αξιοπρέπεια αντικαταστάθηκε από την αναζήτηση της επιτυχίας, δημιουργώντας μια μάζα χαμένων και μια συστάδα νικητών, η δόξα των οποίων συχνά δεν διαρκεί.

Στον εκπαιδευτικό έχει ανατεθεί το καθήκον να αποσπαστεί από αυτή τη νοοτροπία, χρησιμοποιώντας όλα τα απαραίτητα εκπαιδευτικά εργαλεία φροντίζοντας τις πολύπλευρες πτυχές της προσωπικότητας των παιδιών κάθε ηλικίας, ασκώντας καθημερινά την αξιοπρέπειά τους.

Ένα από αυτά τα εργαλεία μπορεί να είναι το παραμύθι, το οποίο προσφέρει τη δυνατότητα να εξερευνήσεις τον κόσμο με τη σκέψη.

Το παραμύθι είναι σαν ένα μονοπάτι μέσω του οποίου το παιδί, με τη βοήθεια του δασκάλου, μπορεί να ανακαλύψει την προσωπικότητά του. Η εξέλιξη της αφήγησης του παραμυθιού, πράγματι, είναι προσανατολισμένη ώστε να δημιουργήσει αλληλεπίδραση ανάμεσα στον αφηγητή και τον ακροατή.

Το παιδί ταυτίζεται με ένα πρόσωπο και τρέφεται από τα προτερήματά αυτού. Επιλέγει μεταξύ του καλού και του κακού, επιλέγει ποιος θέλει να είναι. Ο δάσκαλος μέσω της αφήγησης, το βοηθά να σκεφτεί, να αναπτύξει την κατάλληλη προσωπικότητα  και την  αξιοπρέπειά του.

Αυτή η αλληλεπίδραση μεταξύ του κειμένου και της ζωής δίνει στο παιδί τη δυνατότητα να βρει τον προσανατολισμό του, επιτρέποντάς το να ενεργεί ως πρωταγωνιστής, καλώντας το να εμπνευστεί από τα παραδείγματα και τις συμβουλές που του έχουν προσφερθεί.
Τα σχολικά βιβλία είναι φυσικά χρήσιμα, σε μεγάλο βαθμό όμως  προσφέρουν στείρες γνώσεις. Το να μάθεις να διαβάζεις ή να λογαριάζεις  χάνει αξία αν αυτό που έμαθες δεν προσθέτει τίποτα σημαντικό στη ζωή σου.

Τα παραμύθια αντίθετα μπορούν να το πετύχουν με ευχάριστο και ξεκούραστο τρόπο. Να γιατί μπορούν να αποτελέσουν ένα πολύτιμο εκπαιδευτικό εργαλείο που πρέπει να τοποθετηθεί δίπλα στα σχολικά βιβλία.

Όλα τα κλασικά παραμύθια (και πολλά σύγχρονα) εξυπηρετούν το σκοπό. Το σημαντικό είναι να επιλεγούν τα πρωτότυπα έργα, αποφεύγοντας διασκευασμένες εκδοχές για Μ.Μ.Ε.

Για να εμπλακούν τα παιδιά κάθε ηλικίας σ` ένα «λογοτεχνικό παιχνίδι» διασκεδαστικό και άκρως εκπαιδευτικό, μπορούν να εφευρεθούν «φανταστικές συνεντεύξεις» με τα πρόσωπα του παραμυθιού, επισημαίνοντας μέσω αυτών, ζητήματα που σχετίζονται με την αξιοπρέπεια.
Μετά την ανάγνωση της ιστορίας στην τάξη, ο εκπαιδευτικός μπορεί να βοηθήσει τους μαθητές να θέσουν ερωτήσεις στον πρωταγωνιστή ή στον αντίπαλο και να φανταστούν μαζί τις απαντήσεις. Με τον τρόπο αυτό τα παιδιά θα προβληματιστούν  πάνω στο περιεχόμενο του παραμυθιού και μπορούν να το συγκρίνουν με τα δικά τους βιώματα, ταυτιζόμενα με το ένα ή το άλλο πρόσωπο της ιστορίας, παίρνοντας από αυτό τα σπουδαιότερα εσωτερικά του χαρίσματα.

Σαν παράδειγμα, παρατίθεται ένα απόσπασμα από μια «συνέντευξη της Σταχτοπούτας». Το απόσπασμα είναι από ένα βιβλίο²  προοριζόμενο για παιδιά προεφηβικής και εφηβικής ηλικίας, αλλά συνεντεύξεις παρόμοιες, καθοδηγούμενες κατάλληλα,  μπορούν να πραγματοποιηθούν και σε μικρότερες τάξεις.

Ο μαθητής – δημοσιογράφος, που επιλέγεται κυκλικά, θέτει την ερώτηση που τον ενδιαφέρει περισσότερο. Η υπόλοιπη τάξη, με τη βοήθεια του εκπαιδευτικού, μετά από προσεκτική συζήτηση απαντά, δημιουργώντας έτσι μια φανταστική συνομιλία.

- «Σταχτοπούτα, γιατί δεν επαναστάτησες ενάντια στη μητριά; Έπρεπε να υποφέρεις σιωπώντας;

- «Μα εγώ είμαι επαναστάτρια!»

- «Ίσως στη λογική των παραμυθιών. Η πραγματικότητα είναι διαφορετική: αν δε σκοτώσεις τον κακό θα σε σκοτώσει αυτός.»

- «Όχι. Στην πραγματικότητα τα τέρατα κρύβονται πίσω από ελκυστικές εμφανίσεις και μερικά ζουν μέσα μας. Έπρεπε να μάθω να τα αναγνωρίζω, για να καταλάβω ενάντια σε ποιον να επαναστατήσω.»

 - «Ποια τέρατα;»

- « Πιστεύεις πως εγώ ποτέ δεν ένοιωσα οργή ή δεν άγγιξα την απελπισία; Υπάρχει μια στιγμή κατά την οποία η κούραση σε κάνει να πιστέψεις πως η μόνη διέξοδος από το κακό είναι το ίδιο το κακό, να ανταποδώσεις τον πόνο ή να προσποιηθείς ότι δε τον νιώθεις. Ήμουν μια έφηβη, η ζωή μού ζητούσε να επιλέξω ποια θα ήθελα να είμαι. Στα γεγονότα που η τύχη έβαζε μπροστά μου, έμαθα να έχω την καρδιά μου ελεύθερη, χωρίς αλυσίδες. Μια φυλακισμένη καρδιά είναι δυστυχισμένη κι εγώ ήθελα την ευτυχία.»

- «Τίνος φυλακισμένη;»

- «Του μίσους και της ζήλιας. Και της ανικανότητας να ελπίζω.»

- «Αλλά η επιθυμία να παντρευτείς ένα πρίγκιπα δεν είναι αρκετά υλιστική;»

- «Επιθυμούσα την ευτυχία. Η ευτυχία είναι το πιο ευγενές όνειρο για έναν άνθρωπο. Και η ευγένεια φέρνει την ευγένεια. Κέρδισα την αγάπη, αλλά μόνο μετά από μια μεγάλη διαδρομή, αφού έμαθα να την αναγνωρίζω.»

- «Υπήρχαν τέρατα και στο χορό;»

- «Ναι, έπρεπε να επιβληθώ στο τέρας της αχαριστίας. Είχα δώσει το λόγο μου. Τα μεσάνυχτα τον κράτησα, κινδυνεύοντας να χάσω τα πάντα. Τα κατάφερα μόνο επειδή έμαθα πως στις δυσκολίες τίποτα στον κόσμο δεν αξίζει περισσότερο από την αξιοπρέπεια. Η αξιοπρέπεια δεν απομακρύνει τους ανθρώπους, τους φέρνει κοντά.»

Καλά παραμύθια σε όλους, πραγματικά τα χρειαζόμαστε.

αναδημοσίευση – μετάφραση από http://www.educationduepuntozero.it

______________________

1.                    Συγγραφέας, δασκάλα και κοινωνιολόγος. Ειδικευμένη στη διδασκαλία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ασχολείται με τη χρήση του

                    παραμυθιού στη διδακτική και διεξάγει εργαστήρια αφήγησης σε σχολεία και βιβλιοθήκες                   

2.                    “Chiamarlo amore non si può”, Mammeonline Edizioni, 2013